Ο θεσμός της παρένθετης μητρότητας υπηρετεί την ανάγκη της γυναίκας να αποκτήσει παιδί, όταν η ίδια δεν δύναται να το κυοφορήσει για ιατρικούς λόγους, αλλά και για την αποφυγή μετάδοσης στο τέκνο σοβαρής νόσου (άρθρο 1455 ΑΚ). Στις μέρες, είναι πολλά τα ζευγάρια τα οποία καταφεύγουν στην διέξοδο που προσφέρει η λύση της παρένθετης μητρότητας. Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσουμε να αποσαφηνίσουμε με τρόπο κατανοητό το νομικό πλαίσιο που διέπει την διαδικασία της απόκτησης τέκνου με παρένθετη μητέρα.
Το δικαίωμα στην αναπαραγωγή είναι συνταγματικά κατοχυρωμένο, συνιστώντας ειδικότερη έκφανση του δικαιώματος της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας (άρθρο 5 παρ. 1 Συντάγματος) και πλαισιώνεται νομοθετικά από τις διατάξεις των νόμων 3089/2002 και 3305/2005 όπως τροποποιήθηκαν από τον ν.4272/2014 και την υπ’ αριθμόν 1704/2022 (ΦΕΚ 5524/Β/26-10-2022) απόφαση του Εποπτικού Συμβουλίου της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής.
Παρένθετη μητρότητα αποκαλείται η μέθοδος της ιατρικά υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, κατ’ εφαρμογή της οποίας μία γυναίκα κυοφορεί και γεννά (φέρουσα ή κυοφόρος), ύστερα από εξωσωματική γονιμοποίηση και μεταφορά γονιμοποιημένων ωαρίων ξένων προς την ίδια, για λογαριασμό άλλης γυναίκας, που επιθυμεί να αποκτήσει παιδί, αλλά αδυνατεί να κυοφορήσει για ιατρικούς λόγους. Τα ωάρια μπορεί να είναι είτε της ίδιας της ενδιαφερόμενης μητέρας είτε παρέχονται από τρίτη γυναίκα. Σημειώνεται πως στο Ελληνικό Δίκαιο δεν επιτρέπεται τα ωάρια να είναι της ίδιας της κυοφόρου. Η μεταφορά των ξένων γονιμοποιημένων ωαρίων στο σώμα της κυοφόρου επιτρέπεται με δικαστική άδεια, η οποία παρέχεται πριν από τη μεταφορά τους και μετά από έλεγχο ορισμένων προϋποθέσεων, οι οποίες τίθενται στα άρθρα 1458 ΑΚ και 8 του Ν. 3089/2002 (άρθρο 13 Ν. 3305/2005).
Συγκεκριμένα, απαιτείται να συντρέχουν οι κάτωθι προϋποθέσεις:
– Ιατρική αδυναμία της αιτούσας μητέρας ως προς την κυοφορία (άρθρο 1458 εδαφ. β΄ ΑΚ). Σημειώνεται ότι η αιτούσα δεν πρέπει να έχει υπερβεί την ηλικία φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής, η οποία ορίζεται καταρχήν στο πεντηκοστό έτος της ηλικίας της.
– Η δε γυναίκα που, αναλαμβάνει να κυοφορήσει, πρέπει να είναι, ενόψει της κατάστασης της υγείας της, κατάλληλη για κυοφορία και σε ηλικία άνω των είκοσι πέντε (25) ετών και μέχρι πενήντα τεσσάρων (54) ετών. Για τις γυναίκες ηλικίας 50 ετών και μίας ημέρας μέχρι 54 ετών απαιτείται κατ’ εξαίρεση σχετική άδεια της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής.
– Να διενεργηθούν ιατρικές εξετάσεις, ως προς τους ιούς της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας (HIV, HIV2), της ηπατίτιδας Β και C και της σύφιλης (RPR) τόσο στη γυναίκα που πρόκειται να κυοφορήσει όσο και σε αυτούς που επιθυμούν να αποκτήσουν τέκνο, ενώ η γυναίκα που θα κυοφορήσει υποβάλλεται περαιτέρω σε ενδελεχή ψυχολογική αξιολόγηση.(αρ.13 παρ.2 και 3 ν.3305/2002). Η γυναίκα που αναλαμβάνει να κυοφορήσει δεν πρέπει να πάσχει από κάποια ψυχική ή νευρολογική νόσο.
– Τα γονιμοποιημένα ωάρια που εμφυτεύονται στη μήτρα της κυοφόρου γυναίκας δεν πρέπει να ανήκουν στην ίδια (άρθρο 1458 εδαφ. α΄ΑΚ).
– Απαιτείται να συναφθεί έγγραφη συμφωνία, η οποία προσκομίζεται στο δικαστήριο, για την κυοφορία μεταξύ των προσώπων που επιδιώκουν να αποκτήσουν τέκνο (έγγαμο ζευγάρι ή ζευγάρι που συμβιώνει σε ελεύθερη ένωση, γυναίκα μόνη), της γυναίκας που θα κυοφορήσει, και του συζύγου της εάν αυτή είναι έγγαμη, χωρίς αντάλλαγμα, με την προσκόμιση της εν λόγω συμφωνίας, για την κατάρτιση της οποίας αρκεί ιδιωτικό έγγραφο. Να σημειωθεί πως δεν συνιστά αντάλλαγμα η καταβολή των δαπανών που απαιτούνται για την επίτευξη της εγκυμοσύνης, την κυοφορία, τον τοκετό και τη λοχεία και η αποζημίωση για κάθε θετική ζημία της κυοφόρου εξαιτίας αποχής από την εργασία της και τις αμοιβές από εξαρτημένη εργασία, τις οποίες στερήθηκε λόγω απουσίας, με σκοπό την επίτευξη της εγκυμοσύνης, την κυοφορία, τον τοκετό και τη λοχεία (άρθρο 13 Ν. 3305/2005).
– Η παρένθετη μητέρα δεν θα πρέπει να έχει υποβληθεί σε περισσότερες από δύο καισαρικές τομές. Παράλληλα, δεν υφίσταται χρονικός ή ποσοτικός περιορισμός ως προς τον αριθμό των εμβρυομεταφορών στις οποίες πρόκειται να υποβληθεί η υποψήφια κυοφόρος με την ίδια ή διαφορετική δικαστική απόφαση.
– Για την εφαρμογή των άρθρων 1458 και 1464 του ΑΚ, θα πρέπει είτε η αιτούσα είτε εκείνη η οποία θα κυοφορήσει το τέκνο να έχει την κατοικία της ή την προσωρινή διαμονή στην Ελλάδα (άρθρο 8 Ν.3089/2002, όπως αντικαταστάθηκε με το άρθρο 17 Ν. 4272/2014). Για την απόδειξη της από το άρθρο 8 του ν. 3089/2002 προβλεπόμενης κατοικίας, ήτοι του κέντρου των βιοτικών σχέσεων, ή της προσωρινής διαμονής της αιτούσας ή εκείνης που θα κυοφορήσει το τέκνο, αυτή να γίνει με οποιοδήποτε πρόσφορο αποδεικτικό μέσο, ακόμη και με υπεύθυνη δήλωση του ενδιαφερομένου μέρους. Συνάγεται, επομένως, ότι πλέον δεν είναι αναγκαία η μόνιμη κατοικία της αιτούσας και της κυοφόρου στην Ελλάδα (ΠΠρΗλείας 15/2022).
Η γυναικά η οποία αδυνατεί να κυοφορήσει είναι εκείνη που νομιμοποιείται αποκλειστικά να καταθέσει αίτηση, κατά την διαδικασία της Εκουσίας Δικαιοδοσία, ενώπιον του Πολυμελούς Πρωτοδικείου της περιφέρειας στην οποία είτε η ίδια η αιτούσα είτε η κυοφορούσα έχουν την κατοικία τους ή την συνήθη διαμονή του (αρ. 740 παρ.2 ΚΠολΔ).
Απαραίτητη προϋπόθεση για τα πρόσωπα που επιθυμούν να προσφύγουν στις μεθόδους της Ι.Υ.Α. αποτελεί η προσκόμιση στο δικαστήριο έγγραφης συμφωνίας με την οποία δηλώνουν την συμφωνία τους για την διενέργεια της πράξης, αλλά και βεβαιώνουν ότι τα ωάρια που θα εμφυτευτούν στην μήτρα της κυοφόρου, δεν ανήκουν στην τελευταία. Επιπλέον, πρέπει υποχρεωτικά προτού προχωρήσουν στην σύναψη έγγραφης συμφωνίας να ενημερωθούν από το προσωπικό στις μονάδες Ι.Υ.Α λεπτομερώς και με τρόπο κατανοητό, ως προς τη διαδικασία, τις εναλλακτικές λύσεις, τα αναμενόμενα αποτελέσματα και τους πιθανούς κινδύνους από την εφαρμογή των μεθόδων αυτών.
Εφόσον χορηγηθεί η σχετική δικαστική άδεια, τεκμαίρεται πως μητέρα είναι εκείνη στην οποία έχει δοθεί η σχετική δικαστική άδεια. Υπενθυμίζουμε ότι η σχετική άδεια πρέπει να δοθεί πριν την κυοφορία. Στην διάταξη του άρθρου 1464 ΑΚ ρυθμίζεται και το θέμα της ίδρυσης της συγγένειας με τη γυναίκα που επιθυμεί το παιδί, σύμφωνα με το οποίο μητέρα του τέκνου τεκμαίρεται η γυναίκα που έχει λάβει την άδεια, είτε έχει δώσει το ωάριό της είτε όχι. Στην περίπτωση δε που δεν έχει δώσει το ωάριό της, το θεμέλιο της μητρότητας είναι αποκλειστικά κοινωνικοσυναισθηματικό, εντοπίζεται δηλαδή στη βούληση της γυναίκας να αποκτήσει παιδί, το οποίο δεν έχει καμία βιολογική σχέση μαζί της. Με την ρύθμιση αυτή προστατεύεται έτσι το πραγματικό συμφέρον του τέκνου. Εξάλλου για την ληξιαρχική πράξη γέννησης, προσκομίζεται στο ληξιαρχείο η εν λόγω δικαστική άδεια που δόθηκε στην τεκμαιρόμενη μητέρα, ώστε να εγγράφεται αυτή ως μητέρα του παιδιού.
Για κάθε θετική ζημιά της παρένθετης μητέρας καταβάλλεται αποζημίωση για αποχή από την εργασία της, αναγκαία για την επίτευξη της εγκυμοσύνης, την κυοφορία, τον τοκετό και τη λοχεία και αποζημίωση για την σωματική της καταπόνηση.
Σχετικά με την αποζημίωση για την αποχή από την εργασία λεκτέα είναι τα εξής: Αν η κυοφόρος γυναίκα εργάζεται με σχέση εξαρτημένης εργασίας, αποζημίωση οφείλεται μόνο αν κατά τη διάρκεια της ως άνω αποχής από την εργασία της δεν της καταβλήθηκαν, για οποιονδήποτε λόγο, μισθός ή ημερομίσθια. Το ύψος της αποζημίωσης προκύπτει από υπεύθυνη δήλωση της κυοφόρου γυναίκας, στην οποία προσδιορίζεται ο χρόνος αποχής από την εργασία και η απώλεια εισοδήματος. Αν η κυοφόρος είναι άνεργη, το ποσό της αποζημίωσης καλύπτει την αμοιβή που με βάση την επαγγελματική κατάρτισή της θα εισέπραττε, αν εργαζόταν. Σε κάθε περίπτωση, η αποζημίωση δεν μπορεί να υπερβαίνει το ποσό των 10.000 ευρώ. Η αποζημίωση οφείλεται μόνο αν έχει χορηγηθεί η απαιτούμενη από το νόμο δικαστική άδεια (άρθ. 2 παρ. 2 της υπ’άριθμ. 1704/2022 Απόφασης 2022 του Εποπτικού Συμβουλίου της Εθνικής Αρχής Ι.Υ.Α, ΦΕΚ 5524/Β/26-10-2022).
Σε ό,τι αφορά την αποζημίωση λόγω σωματικής καταπόνησης η γυναίκα που κυοφορεί για λογαριασμό άλλης δικαιούται αποζημίωση ύψους 10.000 ευρώ για μονήρη κύηση και 15.000 ευρώ για πολύδυμη κύηση. Η αποζημίωση οφείλεται μόνο αν έχει χορηγηθεί η απαιτούμενη από το νόμο δικαστική άδεια (άρθ. 2 παρ. 3 της υπ’άριθμ. 1704/2022 Απόφασης 2022 του Εποπτικού Συμβουλίου της Εθνικής Αρχής Ι.Υ.Α, ΦΕΚ 5524/Β/26-10-2022). Η πρόβλεψη αυτή περί αποζημίωσης λόγω σωματικής καταπόνησης αποτελεί πρόσφατη καινοτομία, καθώς μέχρι πρότινος απαγορευόταν αυστηρά η καταβολή οποιουδήποτε ποσού πέραν της αποζημίωσης
Συνοψίζοντας, οι ενδιαφερόμενοι να προσφύγουν στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας θα πρέπει να έχουν υπόψη τους ότι είναι απαραίτητο να απευθυνθούν σε εξειδικευμένο με ζητήματα οικογενειακού δικαίου νομικό σύμβουλο, ο οποίος θα μπορέσει να τους καθοδηγήσει αποτελεσματικά ως προς την τήρηση όλων των απαραίτητων προϋποθέσεων που θέτει ο νόμος για την γέννηση τέκνου μέσω παρένθετης μητέρας.
* Το γραφείο μας διαθέτει μεγάλη εμπειρία στον χειρισμό πάσης φύσεως υποθέσεων οικογενειακού δικαίου και, μεταξύ άλλων, και υποθέσεων που σχετίζονται με την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή. Για περισσότερες πληροφορίες ή συμβουλές, μην διστάσετε να επικοινωνήσετε μαζί μας στο τηλ. 2313 079293 ή με email στο info@siopi-law.gr*
Δάφνη I. Σιώπη
Δικηγόρος LLM
Τσιμισκή 52, Θεσσαλονίκη
Τ. 2313 079293, 6977 568673
Ε. info@siopi-law.gr, dsiopi@siopi-law.gr