Το δικαίωμα ενός προσώπου να «μεταβάλει» το φύλο του εδράζεται στο θεμελιώδες δικαίωμα στον γενετήσιο σεξουαλικό αυτοπροσδιορισμό, το οποίο αποτελεί έκφανση του γενικότερου δικαιώματος της προσωπικότητας (άρθρο 2 και 5 του Συντάγματος και άρθρο 57 του ΑΚ). Μολονότι, ωστόσο, κανείς δεν αρνείται πλέον ότι κάθε πρόσωπο έχει το δικαίωμα, εφόσον συντρέχουν και οι απαιτούμενες από την ιατρική επιστήμη προϋποθέσεις, να «μεταβάλει» το φύλο του, εντούτοις στην πράξη το πρόσωπο, μετά την υποβολή του σε εγχείρηση «αλλαγής» φύλου, καλείται να αντιμετωπίσει ορισμένα σοβαρά προβλήματα που συνδέονται με την ταυτότητά του (όνομα κλπ) και τις εν γένει σχέσεις του με την πολιτεία. Τα συγκεκριμένα προβλήματα αποβαίνουν μάλιστα ανυπέρβλητα στις περιπτώσεις κατά τις οποίες δεν έχει μεσολαβήσει μεν επέμβαση επαναπροσδιορισμού φύλου, ωστόσο το φύλο του προσώπου δεν συμβαδίζει με το δηλωθέν στα ληξιαρχικά βιβλία φύλο.
Καταρχήν, θα πρέπει να σημειωθεί ότι το φύλο αποτελεί ένα από τα ουσιωδέστερα στοιχεία της προσωπικότητας ενός φυσικού προσώπου, το οποίο αποτυπώνεται κατά την γέννηση του προσώπου στα ληξιαρχικά βιβλία. Η αποτύπωση, επομένως, του φύλου στα ληξιαρχικά βιβλία χαρακτηρίζει και ακολουθεί το πρόσωπο σε όλη του την ζωή, συνδεόμενη μάλιστα και με ιδιαίτερα σημαντικές πρακτικές συνέπειες, όπως λ.χ. το ανυπόστατο του γάμου που συνάπτεται μεταξύ δύο προσώπων του ίδιου φύλου.
Ο νομοθέτης, ωστόσο, έχοντας επίγνωση του γεγονότος ότι το φύλο του προσώπου που δηλώθηκε στην ληξιαρχική πράξη γεννήσεώς του μπορεί να μην συμπίπτει στην πραγματικότητα με το αληθινό φύλο του προσώπου, έχει προβλέψει ρητώς την δυνατότητα μεταβολής του φύλου ενός προσώπου στα ληξιαρχικά βιβλία. Η ρύθμιση αυτή, βέβαια, όπως θα καταδειχθεί κατωτέρω, είναι ατελής και αποσπασματική, δημιουργώντας στην πράξη διάφορους νομικούς προβληματισμούς.
Ειδικότερα, το άρθρο 14 παρ. 1 του Ν. 344/1976 «περί ληξιαρχικών πράξεων», όπως αυτό τροποποιήθηκε από τον Ν. 4144/2013, ορίζει ότι «Μεταβολές που επέρχονται στην κατάσταση του φυσικού προσώπου μετά τη σύνταξη των ληξιαρχικών πράξεων λόγω νομιμοποίησης, αναγνώρισης, αποκήρυξης, αμφισβήτησης, προσβολής της πατρότητας, υιοθεσίας τέκνου και λύσης αυτής, λύσης ή ακύρωσης γάμου, λύσης του συμφώνου συμβίωσης, προσθήκης ή μεταβολής ονόματος, επωνύμου, ιθαγένειας, θρησκεύματος ή αλλαγής φύλου καταχωρίζονται στο πεδίο του πληροφοριακού συστήματος του άρθρου 8Α που φέρει την ένδειξη «Μεταβολές» εντός μηνός από τότε που έλαβαν χώρα με την προσκόμιση της σχετικής διοικητικής πράξης ή πιστοποιητικού περί του αμετακλήτου της σχετικής δικαστικής απόφασης». Μολονότι η εν λόγω νομοθετική διάταξη δεν φαίνεται να θέτει ως απαραίτητη προϋπόθεση για την διόρθωση της ληξιαρχικής πράξης ως προς το φύλο την έκδοση σχετικής δικαστικής απόφασης, εντούτοις στην πράξη πάντοτε ζητείται από τους ληξιάρχους η προσκόμιση σχετικής δικαστικής απόφασης (και μάλιστα αμετάκλητης) που να διατάσσει την μεταβολή του φύλου στα τηρούμενα ληξιαρχικά βιβλία. Για τον λόγο αυτό, άλλωστε, η ερμηνεία της συγκεκριμένης νομοθετικής διάταξης, ενόψει της ασάφειας που παρουσιάζει, έχει ανατεθεί αποκλειστικά στην νομολογία των δικαστηρίων της ουσίας.
Τα ελληνικά δικαστήρια δέχονται ότι για την αλλαγή του αναγραφόμενου στα ληξιαρχικά βιβλία φύλου, είναι απαραίτητη η ορμονοληψία και η εγχείρηση στα αναπαραγωγικά όργανα (εγχείρηση επαναπροσδιορισμού φύλου). Η άποψη αυτή, ωστόσο, έχει επικριθεί σφόδρα και δικαίως, διότι υποχρεώνει τα διεμφυλικά άτομα να υποστούν στείρωση γεννητικών οργάνων, προκειμένου να γίνει αποδεκτό το αίτημά τους για μεταβολή των στοιχείων του φύλου τους στα επίσημα εξατομικευτικά τους έγγραφα.
Συναισθανόμενη τους ανωτέρω προβληματισμούς, μόλις πρόσφατα, η απόφαση 418/2016 του Ειρηνοδικείου Αθηνών έκανε δεκτό το αίτημα για διόρθωση της ληξιαρχικής πράξης ως προς το στοιχείο του φύλου, παρά το γεγονός ότι δεν είχε μεσολαβήσει επέμβαση «αλλαγής» φύλου. Ειδικότερα, το Δικαστήριο, αφού έλαβε υπόψη του όλο το ιστορικό του τρανς προσώπου (ζούσε από μικρή ηλικία στο επιθυμητό φύλο, είχε κάνει χειρουργική επέμβαση μαστεκτομής, είχε σχετική διάγνωση από ψυχίατρο, ενώ βρισκόταν σε διαδικασία ορμονοληψίας, αλλά ακόμη έλαβε υπόψη του πολύ σοβαρό περιστατικό διάκρισης που οδήγησε σε αποκλεισμό του από θέση επαγγελματικής εκπαίδευσης), και αφού έλαβε υπόψη του ακόμη όλες τις παραμέτρους που αφορούν την ταυτότητα του φύλου ως θεμελιώδη διάσταση της προσωπικότητας ενός προσώπου που προστατεύεται από την ελληνική έννομη τάξη σε μια σειρά διατάξεων, τη σχετική νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, την Σύσταση CM/Rec (2010) 5 της Επιτροπής Υπουργών των κρατών μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης περί καταπολέμησης των διακρίσεων λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου, αλλά και τις συστάσεις του Συνηγόρου του Πολίτη, έκρινε ότι η υποχρεωτική στείρωση, η χειρουργική αλλαγή φύλου με αφαίρεση των γεννητικών οργάνων από θήλυ σε άρρεν και αντίστροφα, σαν απαραίτητη προϋπόθεση για την αναγνώριση της αλλαγής φύλου στα διεμφυλικά άτομα, κρίνεται ότι είναι υπερβολική απαίτηση και πρακτική και παραβιάζει το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ (Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου), σύμφωνα με την οποία «καθένας έχει το δικαίωμα στον σεβασμό της προσωπικής και οικογενειακής του ζωής, του οίκου του και των επικοινωνιών του». Πρόκειται πράγματι για μία άκρως ρηξικέλευθη για τα ελληνικά δεδομένα δικαστική απόφαση, η οποία θα πρέπει δίχως αμφιβολία να επικροτηθεί, διότι αντιμετωπίζει το ζήτημα στην σωστή του διάσταση, λαμβάνοντας υπόψη τα δικαιώματα των διεμφυλικών προσώπων, όπως αυτά κατοχυρώνονται σε θεμελιώδη νομοθετικά κείμενα.
Στο πλαίσιο αυτό, έχει εξαγγελθεί πρόσφατα η ψήφιση νομοσχεδίου, με το οποία θα καθίσταται δυνατή η μεταβολή του φύλου του προσώπου στα ληξιαρχικά βιβλία, χωρίς να απαιτείται η υποβολή του προσώπου σε χειρουργική επέμβαση. Έτσι, το πρόσωπο, σύμφωνα με όσα έχουν μέχρι σήμερα ανακοινωθεί, θα έχει την δυνατότητα να προχωρήσει στην μεταβολή των στοιχείων του φύλου του στα ληξιαρχικά βιβλία, ασκώντας αίτηση ενώπιον του αρμόδιου δικαστηρίου (διαδικασία εκουσίας δικαιοδοσίας), η παραδοχή της οποίας δεν θα εξαρτάται από το πραγματικό γεγονός της υποβολής του ή μη σε χειρουργική επέμβαση.
Μέχρι, πάντως, την νομοθετική καθιέρωση της δυνατότητας μεταβολής των ληξιαρχικών στοιχείων ανεξάρτητα από την υποβολή ή μη του προσώπου σε χειρουργική επέμβαση, ευκταία είναι η υιοθέτηση των θέσεων και απόψεων που διατύπωσε η υπ’ αριθ. 418/2016 απόφαση του Ειρηνοδικείου Αθηνών από το σύνολο της ελληνικής νομολογίας. Έτσι, θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι τα διεμφυλικά πρόσωπα έχουν την δυνατότητα να αιτηθούν δικαστικώς την μεταβολή του φύλου τους στα ληξιαρχικά βιβλία, ανεξάρτητα από το εάν έχουν υποβληθεί ή όχι σε χειρουργική επέμβαση αναπροσαρμογής φύλου. Προς την κατεύθυνση αυτή, ουσιώδης είναι και η συμβολή των πληρεξουσίων δικηγόρων που χειρίζονται τέτοιου είδους υποθέσεις, οι οποίοι οφείλουν να συμβάλλουν με τον τρόπο τους στην μεταβολή της έως τώρα ισχύουσας νομολογίας και στην εμπέδωση των δικαιωμάτων των διεμφυλικών ατόμων.
* Για περισσότερες πληροφορίες ή νομικές συμβουλές, μην διστάσετε να επικοινωνήσετε με το γραφείο μας στο τηλ. 2313 079293 ή με email στο info@siopi-law.gr*
Δάφνη I. Σιώπη
Δικηγόρος LLM
Τσιμισκή 52, Θεσσαλονίκη
Τ. 2313 079293, 6977 568673
Ε. info@siopi-law.gr, dsiopi@siopi-law.gr